Zasad ne postoje pouzdani dokazi o tome kada su se na Zemlji pojavile pčele, niti od kada ih je čovek počeo gajiti. Smatra se da je pradomovina medonosne pčele Indija. Na Sever i Istok pčele se nisu mogle kretati zbog nepremostivih za njih najviših Himalajskih planina, a na Jugu ih je sprečavao okean. Jedino su se mogle širiti prema Zapadu.

Neki naučnici smatraju da su pčele u početku najpre prodirale prema Bliskom Istoku, a zatim u Egipat, odakle su se postepeno širile prema severnim obalama Afrike, zatim na Gibraltalski zaliv, stigle su na Pirinejsko poluostrvo, a tek posle toga u Centralnu Evropu.

U prastara vremena pčele su živele po šumama u dupljama drveća, u malim pećinama, u podzemnim rupama i raznim njima pogodnim mestima, koje su same nalazile i u njima se nastanjivale. Pčelarstvo se javlja u dalekoj prošlosti od prvih susreta čoveka i pčela u prirodi. Loveći životinje i sakupljajući razne plodove za svoju hranu čovek je mogao u šupljom drveću i pećinama, otkriti pčele i med. Do meda se nikada nije lako dolazilo, pčele su uvek branile svoju imovinu i svoj stan. Čovek je pčele uništavao, a oduzimao im med i vosak, znači – lovio je pčele.

Sačuvani spomenici drevne materijalne kulture svedoče da je prvobitni čovek istrajno tragao za medom, znajući za njegova ukusna i hranljiva svojstva. Prvi podaci o ulozi pčele u životu prvobitnih ljudi odnose se na paleolitsku epohu (kameno doba, tj. pre nekih 20.000 godina unazad), kada je na zidu jedne pećine u Aranskoj peščari u Valenciji (Španija) nađen crtež, koji predstavlja dva „pčelara“, koji se penju uz okomitu stenu. Jedan od njih je već došao do cilja i brani se od roja pčela, držeći posudu da u nju stavi saće s medom.

U mlađem kamenom dobu (neolitu), kada su ljudi imali svoja naselja i običaje, obeležavali su u šumi nađena drveća sa pčelama kao svojinu udarivši sekirom u drvo uobičajeni znak. Smatralo se, da pčele u obeleženom drvetu već imaju svoga vlasnika i drugi ljudi te pčele nisu dirali. To je upravo bio prvi korak pčelarenju. Kasnije su se ljudi dosetili, da je mnogo praktičnije drvo poseći, pa deo stabla – panj u kome su pčele odneti u neposrednu blizinu svoga staništa i tu voditi brigu o njemu dok nije napunjen medom. Panjevi sa pčelama ređali su se kao i košnice u blizini čovečijeg stana i tako su se začeli prvi pčelinjaci i postali prvi pčelari. Tokom vremena pčelari su počeli i sami dubiti stabla za smeštaj rojeva. To su bile prve košnice zvane „dubine“-„dubovine“, koje je čovečija ruka izradila u svrhu pčelarenja.

Za pčele su se interesovale i od njih imale velike koristi sve poznate civilizacije u Starom veku (od kraja IV milenijuma pre Hrista do V veka posle Hrista). O tome postoje mnogi dokazi u vidu istorijskih spomenika ili pisanih podataka. Stari Egipćani i Asirci su među prvima gajili pčele. Stari Grci primili su od Egipćana veštinu pčelarenja, a Rimljani od Grka.
Najstarija država stvorena je u Egiptu 3.200 godina pre Hrista. Prvi faraon – vladar Egipta bio je Menes, a prestonica mu je bila Memfis. Amblem Gornjeg Egipta bio je lotosov cvet, a Donjeg Egipta – pčela. Na grobovima prve dinastije faraona redovno je slikana pčela. Izražavajući svoju pokornost faraonu, Egipćani su u pismenim molbama crtali pčelu kao znak svoje privrženosti.

U Egiptu je bilo pčelara od zanata, koji su gajili pčele još u davna vremena. U grobnicama i na zidovima hramova još i danas se vidi kako se dolazilo do meda. Slike koje se vide u Abukiru datiraju iz 2.500 godina pre Hrista. Već tada se med koristio za ishranu, a isto tako i u medicini. Propolis su stari Egipćani koristili za brže zarašćivanje rana i za balsamovanje posmrtnih ostataka faraona. U Kairskom muzeju nalazi se sarkofag, u kojem se vidi pčela sa raširenim krilima, kao da će poleteti. Ova je pčela balsamovana još pre 4.000 godina, koja se slučajno prilepila nogama za povoj mumije i sačuvala zajedno sa njom sve do danas.

Stanovnici Donjeg Egipta, u području reke Nila, su uočili da biljna vegetacija počinje znatno ranije u Gornjem Egiptu. Zato su svake godine krajem meseca oktobra vozili lađama svoje košnice uz reku Nil do gornjeg toka, odakle su se niz vodu spuštali zaustavljajući se usput radi pčelinje paše. Po završenoj ispaši stigli bi u današnji Kairo i tu bi prodali svoj med trgovcima – medarima.
Koliko je med bio cenjen u ona davna vremena vidi se i po tome što se i u Bibliji pominje na više mesta: „… uzmite što najljepše ima u ovoj zemlji u svoje vreće, i ponesite čovjeku onom dar: malo tamjana i malo meda, mirisava korijenja i smirne, urme i badema“ (I. Mojs. 43,11). Ove reči Mojsije je zapisao na 1.610 godina pre Hrista. Jevrejski car Solomon savetuje: „Sine moj, jedi med, jer je dobar, i sat jer je sladak grlu tvojemu“ (Priče Solomonove 24, 13). Kada je Hristos posle Vaskrsenja prvi put stao među apostole: „A oni mu dadoše komad ribe pečene, i meda u saću. I uzevši jede pred njima“ (Luka 24,42-43).

Oko 2.000 godina pre Hrista Grci su počeli da naseljavaju Balkansko poluostrvo. Najpoznatija grčka plemena bili su Ahajci, Eolci, Jonci i Dorci. U to vreme je postojala uveliko razvijena civilizacija na ostrvu Kritu. Grčko pleme Ahajci, izgradili su svoju kulturu koja po gradu Mikeni nazva se mikenska kultura. Oko 1.400 godina pre nove ere Ahajci su osvojili Krit, srušili državu Krićana, ali su prihvatili tekovine kritske kulture. Period kritsko-mikenske kulture trajao je od 3.000 do 1.150-te godine pre Hrista.

U ovom periodu pored zemljoradnje, zanata i umetnosti bilo je razvijeno i pčelarstvo, koje je za sobom ostavilo brojne tragove. Najstariji podaci o pčelarstvu zasnovani su na arheološkim otkrićima. Na ostrvu Kritu su nađene glinene košnice i drugi predmeti poreklom 3.400 godina pre Hrista. Te primitivne košnice su pravljene od gline, imale su cevast oblik a postavljane su položeno. Takve iste košnice su prikazane i na starim egipatskim crtežima, koji potiču iz 1.450-te godine pre Hrista. Francuz Demark je 1930. godine našao u grobu jednog princa vrlo lep umetnički oblikovan zlatan nakit na kome su prikazane dve pčele, savijene oko okruglog mednog sata, izrađen na Kritu 1.700 godina pre Hrista. Pored velike umetničke vrednosti ovaj nakit ima još veću vrednost za istoriju pčelarstva jer prema obliku saća ukazuje da su košnice u to vreme bili cilindrične. (Ovaj nakit je 1979. god. bio amblem Svetskog kongresa „APIMON-DIJE“ održanog u Atini).

Polovinom XII veka pre Hrista grčko ratničko pleme Dorci prodrlo je na Peloponez, razorilo grad Mikenu i uništilo mnoge od tekovina kritsko-mikenske kulture. Posle propasti kritsko-mikenske kulture nastaje doba o kojem saznajemo na osnovu Homerovih spevova „Ilijade i odiseje“. Homersko doba obuhvata period od XII do VIII veka pre Hrista. Prvi pisani podaci o pčelarstvu kod Grka potiču od Olimpijskih igara 776. godine pre Hrista, za vreme pesnika Homera i Hesioda. U „Odiseji“ Homer navodi pojedinosti o medu, a u „Ilijadi“ upoređuje mnoštvo ljudi sa gustim pčelinjim rojevima. Hesiod opisuje trutove kao parazite koji žive na račun vrednih pčela.

Istoričar Herodot i Pavsani su nam ostavili podatke da su u VII veku pre Hrista košnice bile pravljene od drveta („daščare“). Na jednom mestu se navodi kako je Kipselu, budućeg cara Korinta, kada je bio mali kao dete, majka sakrila od rođaka u jednu košnicu od kedrovine.

Od mnogrbrojnih grčkih država Atina je bila najrazvijenija i prva demokratska država u istoriji sveta. Atinski zakonodavac – reformator Solon je išao u Egipat na 600 godina pre Hrista da bi proučio tamošnji način pčelarenja. Po povratku iz Egipta doneo je zakone o načinu prenošenja košnica na pašu, kao i propise po kojima pčelinjaci moraju biti udaljeni jedan od drugog najmanje 300 stopa. U to vreme se i kod Grka vršilo seleće pčelarenje prenoseći lađama košnice na obližnja ostrva radi korišćenja pčelinje paše. U petom veku pre Hrista, na Akropolju kraj Atine, bilo je oko dvadeset hiljada košnica. Čitav niz antičkih pisaca tvrdio je da je najbolji antički med. Feofrast priča kako je slao svojim prijateljima na ostrvo Rodos najskuplji himetski med, da bi razveselio prijatelje i što se antički med smatrao kao najlepši dar učinjen prijateljima. Pavsani je smatrao da je antički med najbolji med jer je poticao od biljke zvane čibur i od aromatskog biljnog rastinja. Hipokrat, najpoznatiji grčki lekar – osnivač medicine, još u petom veku pre Hrista propisivao je med zdravim i bolesnim osobama. Hipokrat navodi kako med ima lekovita svojstva i da pomaže pri lečenju obolele kože, oboljenja grla, da ublažava kašalj, da leči od kijavice i od mnogih drugih bolesti.

Pored Homera i Hesioda, prvih pisaca o pčelama i pčelarstvu kod Grka, javljaju se i drugi pisci, kao Anaksagora i Ksenofon u petom veku pre Hrista, zatim Aristotel i njegov saradnik Feofrast u četvrtom veku pre Hrista. Posle njih bio je Demokrit sa svojim delom „Georgike“, u drugom veku pre Hrista. Svi istaknuti grčki pisci iznosili su značaj i stanje pčelarstva u tim vremenima. Poznati grčki vojskovođa Ksenofon (400 godina pre Hrista), u svom delu „Ekonom“ (seljačko domaćinstvo) navodi da je matica ženska jedinka i nazvao ju je „kraljica“, uočio je podelu rada u košnici i između ostalog savetuje uništavanje trutova. Sistematskim izučavanjem pčela bavio se i Aristotel (rođen 384, umro 322. godine pre Hrista), koji je u svom kapitalnom delu u deset tomova „Istorija životinja“ – posvetio mnogo stranica pčeli. Tako npr. Aristotel opisuje kako se trutovi mogu roditi bez matice od pčela radilica, da pčele vode brigu o čistoći u košnici, kao i da daju prednost čistoj vodi. Pored bioloških podataka, on daje uputstvo i za praktično pčelarenje. On predlaže da se med oduzima od pčela u junu i julu mesecu, tj. kada je potpuno zreo. Isto tako, on je prvi zapazio trulež pčelinjeg legla i nazvao je „zloćudna bolest legla“.

Helinističko doba, koje je počelo osvajanjima Aleksandra Makedonskog (336. – 323. pre Hrista) najvećeg osvajača u starom veku i trajalo sve do pada svih država pod vlast Rimljana, pozitivno je uticalo na razvoj svih oblasti stvaralaštva. I privreda je tada doživela uspon, naročito trgovina, zanatstvo, zemljoradnja, pa i pčelarstvo. Herodot, a kasnije i Ksenofon i Diodor, tvrdili su da su znamenite ljude koji bi umrli daleko od Grčke balsamovali sa medom, a zatim ih slali u Grčku na sahranu. I Ciceron (od 106. do 43. godine pre Hrista), veliki besednik i pisac, je svojevremeno dokazivao kako su Persijanci svoje pokojnike premazivali voskom, a telo Aleksandra Makedonskog prevezeno je u domovinu potopljeno u medu, jer med sprečava truljenje.

Rim je bio najveća država u starom veku. Krajem prvog veka pre Hrista rimska država je postala carstvo (imperija). Prvi rimski car bio je Oktavijan Avgust koji je vladao krajem stare i početkom nove ere (27. pre Hrista do 14. godine posle Hrista). Doba Avgustove vladavine je sjajni period rimske istorije kada je rimska kultura dostigla vrhunac a u književnosti je vladao „zlatni vek“. I pčelarstvo je dostiglo vrhunac razvoja u vreme cara Avgusta, na prelazu iz stare u novu eru. Rimljani, kao na primer: Varon, Plinije, Diodor Sicilijski, Vergilije, Kolumela, Seneka i mnogi drugi iznose interesantne priloge o životu i ponašanju pčela.

Rimski pisac Varon, u prvom veku pre Hrista, u svojoj knjizi „O seoskom domaćinstvu“ opisuje košnice od pruća, gline i drveta. On je tvrdio da u rimskoj državi sa provincijama, uključujući i Gornju Meziju (današnju Srbiju), nije bilo ni jedne vilae, kako su se zvala takva imanja, koja nisu imala alvearium (pčelinjak). Gotovo u isto vreme i Plinije u svojoj knjizi „Istorija prirode“ daje savete o izboru mesta za pčelinjak i spominje prvu košnicu od stakla za posmatranje pčela. On piše da je video u Germaniji, na obali Rajne, ogromne košnice visoke osam stopa.
Prve dokaze o pčelarstvu u severozapadnom delu Evrope izneo je moreplovac i geograf Pitej, koji je živeo u Marselju, grčkoj krloniji u četvrtom veku pre Hrista. On je svojsvremeno tvrdio da stanovnici današnje Nemačke i Danske spravljaju napitak od meda. U Ektavi na Jitlandu – Danska, pronađen je grob jedne žene star 1.500 godina pre Hrista, u kojem je nađena i čaša od brezove kore sa ostacima mednog vina. Hemijska analiza je potvrdila da je to vino pravljeno od smese meda i ekstrata cveta baštenskih jagoda i lipe.

U prvom veku pre Hrista, Diodor Sicilijski tvrdi kako se na Korzici dobija obilje meda i voska i da se narod hrani mlekom i medom. Osim toga navodi kako se na Korzici poštuju pravila – roj pčela pripada onom pčelaru koji ga prvi pronađe. Veliki i slavni rimski pesnik Vergilije (70. godine pre Hrista – 19. godine posle Hrista) ispevao je pastirske pesme i poučni ep o poljoprivredi, kao i junački ep Enijidu. Pošto je i sam bio pčelar, pridavao je izuzetan značaj osobinama meda. Opisujući život i osobine pčela, spevao je odu i posvetio pčelama najdivnije reči: da je njihovo pleme besmrtno i u sebi nosi jedan deo Božanske mudrosti, nebesku iskru i etersku dušu.

Rimski pisac Kolumela živeo je krajem stare i početkom nove ere. Kao agronom proučio je sve što je do tada bilo napisano u Rimu, Grčkoj i Kartagini. Zatim se sa poljoprivredom i pčelarstvom bolje upoznao putujući kroz Italiju, Španiju, Siriju i Siciliju. Kolumela je u vremenu od 35. – 45. godine napisao kapitalno delo „Poljoprivredna ekonomika“ u 12 knjiga. Ovo delo obuhvata sve grane poljoprivrede a deveta knjiga je posvećena pčelarstvu. Ovo delo su kasnije Arabljani preveli na arapski, što dokazuje njegovu vrednost. Sa puno znanja Kolumela piše: o izboru mesta za pčelinjak, o pčelinjoj paši, oduzimanju meda, bolestima pčela i njihovom lečenju. On daje detaljna uputstva kako postupati prilikom kupovine pčela, hvatanja rojeva, spajanja pčela, prihranjivanja i td. Zatim preporučuje seobu košnica na bogatiju pašu. Kolumela opisuje različite tipove košnica u zavisnosti od materijala od koga su izgrađene. Na prvo mesto stavlja košnice izgrađene od kore, plute, jer nisu hladne zimi niti pretople leti. Na drugo mesto stavlja košnice izgrađene od vrbovog pruća oblepljenog ilovačom i košnice od izdubljenog stabla. Najgore su košnice od gline, jer se pregreju leti i zamrzavaju zimi. Ova Kolumelina knjiga o pčelarstvu dokazuje da je u to vreme u starom Rimu pčelarstvo bilo vrlo razvijeno, a sistem pčelarenja poznavao je mnoge principe koje i savremeno pčelarstvo primenjuje, i da je to svojevremeno bio vrlo koristan priručnik kakav nisu imali mnogi narodi sveta ni 17 -18 vekova kasnije.

Rimsko carstvo je imperator Teodosije podelio na dva dela: Istočno rimsko carstvo, sa sedištem u Konstantinopolju (Carigradu) i Zapadno rimsko carstvo, sa sedištem u Rimu. Privredno i kulturno razvijenije Istočno rimsko carstvo, nazvano Vizantija, nadživeće Zapadno rimsko carstvo za skoro punih 1.000 godina. Zapadno rimsko carstvo srušeno je 476. godine i na ruševinama nekada moćnog carstva nastale su nove varvarske države u kojima se postepeno izgrađivalo novo društvo. Time se završio stari vek, a započinjao je srednji vek.

Orginaalno je tekst objavljen u časopisu Pčelar, napisao N.N.

ANTIČKO PČELARSTVO: Kako je sve počelo i kako je izgledalo pčelarstvo u antičkom dobu